من شوخی نیستم...! (بخش دوم)

ما آدما در دسته بندی جانوران به 2 دسته معمولی و عجیب، به نظرم جزو جانوران عجیب و غریب هستیم! البته دلایل زیادی برای این حرفم می تونم بیارم، ولی به دلیل ضیق وقت فقط به یه دلیل اشاره می کنم و بقیه رو موکول می کنم به وقت دیگه ای!

اون دلیل می تونه این باشه که،...

مطالعه بخش دوم با رفتن به

فصل دوّم: برزخ‏

در محل خود اثبات گشته است که میان عالم جسم و جسمانیات و عالم اسماى خداوند سبحان، دو عالم وجود دارد:«عالم عقل و عالم مثال» و هر موجودى ضرورتاً به مبدأ خویش باز مى‏گردد. و همچنین ثابت گشته که عوالم از جسمانیات گرفته تا مبدأ اوّل و مبدأ کلّ، از نظر نقص و کمال، مراتب مختلفى دارند ولى در نفس وجود، متطابق هستند. معناى این حرف این است که عالى به رتبه سافل نزول مى‏کند و سافل همچون آینه‏اى، صورت هرآنچه را که از رنگها و نورها در مقابلش قرار گیرد، منعکس مى‏سازد و نتیجتاً از عالى آنقدر ظاهر مى‏گردد که این آینه قبول نماید و تحمّل آن کند. و نیز عالى بر حسب کیفیّات ناقص یا کامل آینه، کیفیّت مى‏یابد.

از دیگر مطالبى که در جاى خود واضح گشته این است که عالم مثال همچون برزخى است میان عقل مجرّد و موجودات مادّى. بنابراین، عالم مثال موجودى است که ماده نیست لکن بعضى لوازم مادّه بودن همچون مقدار، شکل و عرض فعلى را داراست. با این مقدّمات، وضع انسان در انتقالش از این دنیا به دنیاى پس از مرگ، روشن مى‏گردد.

در اینجا کاملاً بجاست که خوانندگان در نکات زیر توجه و تأمّل کافى بنمایند، اوّلاً: در تصور نمودن معناى مادّه، ثانیاً: در این نکته که مادّه، جوهرى است با قابلیت پذیرفتن آثار جسمى، ثالثاً: در اینکه وجود ماده در اجسام، توجیه کننده تغییر و تحولاتى است که در جسم روى مى‏دهد. و بالأخره رابعاً: توجه به این نکته که ماده نه جسم است و نه محسوس.

نباید تصوّر کرد مادّه همان جسمیتى است که در موجودات جسمانى وجود دارد. این مطلبى است که از ذهن بعضى [از] علماى سطحى دور مانده و نتیجتاً آنچه را که متألهینِ از اصحاب برهان، بیان داشته، بر غیر وجه صحیحش درک نموده‏اند.

وقتى ما مى‏گوییم برزخ، ماده ندارد و یا لذایذ برزخ خیالى است و یا تنها لذت عقلانى وجود دارد پنداشته‏اند که مراد ما این است که آنها وهم و سرابى بیش نیستند و جز در وهم و خیال، هیچگونه وجودى در خارج ندارند. این پندار هم فى‏نفسه باطل است و هم انحرافى است در درک مقصود.

على اىّ حال، وضع «برزخ» همان است که دیدید و کتاب و سنت نیز بدان دلالت مى‏کند. لکن چون اخبار شامل بیشتر آیات مربوطه بوده است، ما بحث را تنها در قسمت اخبار بنا نهاده‏ایم و در ضمن آن، متعرّض آیات نیز گشته‏ایم.

در تفسیر نعمانى از امیرالمؤمنین (علیه السلام) نقل شده است که: و امّا دلیلِ رد کردن حرف کسانى که ثواب و عقاب پس از مرگ و قبل از قیامت در همین دنیا را انکار مى‏کنند، همانا این گفته خداوند است که:یَوْمَ یَاْتِ لاتَکَلَّمُ نَفْسٌ إِلاَّ بِأِذْنِهِ فَمِنْهُمْ شَقِىٌّ وَسَعیدٌ * فَاَمَّاالَّذین شَقُوا فَفِى النَّارِ لَهُمْ فیها زَفیرٌ وَشَهیقٌ * خالِدیَن فیها مادامَتِ السَّمواتُ وَاْلاَرْضُ اِلاَّ ماشاءَ رَبُّکَ اِنَّ رَبَّکَ فَعَّالٌ لِما یُریدُ * وَأَمَّاالَّذینَ سُعِدُوا فَفِى الْجَنَّةِ خالِدیَن فیها مادامَتِ السَّمواتُ وَاْلاَرْضُ اِلاّ ماشاءَ رَبُّکَ⁽⁴⁵⁾.

و منظور همان آسمانها و زمینهایى است که قبل از قیامت وجود دارد و هنگامى که قیامت فرا رسد به آسمانها و زمینهاى دیگرى تبدیل خواهند گشت.

و مانند این سخن خداوند که:وَمِنْ وَرائِهِمْ بَرْزَخٌ اِلى‏ یَوْمِ یُبْعَثُونَ⁽⁴⁶⁾. که در آن، مراد از برزخ همانا ثواب و عقاب بین دنیا و آخرت است.

و به همان‏گونه است این آیه که:اَلنَّارُ یُعْرَضُونَ عَلَیْها غُدُوّاً وَعَشِیّاً وَیَوْمَ تَقُومُ السَّاعَةُ⁽⁴⁷⁾ در قیامت که سراى جاویدان است، صبح و شبى وجود ندارد، این دو تنها از آن این دنیا هستند.

خداوند تبارک و تعالى در مورد بهشتیان فرموده است:وَلَهُمْ رِزْقُهُمْ فیها بُکْرَةً وَعَشِیّاً⁽⁴⁸⁾ و این واضح است که پگاه و شبانگاه تنها متعلق به شب و روزهاى بهشت قبل از قیامت تواند بود، چه خداوند مى‏فرماید:لا یَرَوْنَ فیها شَمْساً وَلا زَمْهَریراً⁽⁴⁹⁾. و به همین منوال است آیه:وَلا تَحْسَبَنَّ الَّذین قُتِلُوا فِى سَبیلِ‏اللَّهِ اَمْواتاً بَلْ اَحْیاءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ یُرْزَقُونَ * فَرِحیَن بِما اتاهُمُ‏اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ⁽⁵⁰⁾.

در عبارت:اَلنَّارُ یُعْرَضُونَ عَلَیْها مراد از آتش، همان آتش آخرت است لکن شخصى که بر آتش عرضه مى‏گردد در برزخ است. ذیل آیه نیز به همین مطلب دلالت مى‏کند:وَیَوْمَ تَقُومُ السَّاعَةُ اَدْخِلُوا الَ فِرْعَوْنَ اَشَدَّ الْعَذابِ⁽⁵¹⁾.

نظیر چنین موضوعى در روایاتى که به زودى خواهد آمد، به چشم مى‏خورد، مثلاً این که در گور شخص،درى از آتش باز مى‏گردد که از آن لهیب‏ها و شراره‏هاى آتش به داخل زبانه مى‏کشند. بنابراین، آتش برزخ نمونه آتش آخرت و عذاب آن نیز نمونه عذاب آخرت است.

امّا مراد از آتش در عبارت:فَاَمَّا الَّذین شَقُوا فَفِى النَّارِ آتش برزخ است. بنابراین، از توضیحاتى که گذشت، سازگار بودن و صحتِ جمع میان دو امرِ:«در آتش بودن» و «بر آتش عرضه گشتن» واضح مى‏گردد.

این آیه نیز همانند آیه قبل است:اِذِ اْلاَغْلالُ فى‏ اَعْناقِهِمْ وَالسَّلاسِلُ یُسْحَبُونَ * فِى الْحَمیمِ ثُمَّ فِى‏النَّارِ یُسْجَرُونَ⁽⁵²⁾طبق این آیه، کشیده شدن در «حمیم» که عبارت از حرارت آتش است، مقدمه کشیده شدن در آتش است که مسلماً در قیامت، وقوع مى‏یابد. این مضامین در تفسیر عیّاشى نیز روایت شده است.

تجسّم عمل‏

قمّى و عیّاشى در تفسیرشان، کلینى در «کافى» و مفید در «امالى»، هرکدام با سندهاى خویش، از مؤید بن غفله از امیرالمؤمنین (علیه السلام) نقل کرده‏اند که: انسان هنگامى که در آخرین روز حیات و اولین روز آخرتش قرار مى‏گیرد، مال، فرزندان و عمل او پیش رویش مجسّم مى‏گردند. در این حال رو به سوى مالش کند و گوید: به خدا قسم! من بر تو حریص بوده‏ام، حال بگوى از من چه چیزى نزد تو است؟

مال پاسخ گوید: کفنت را از من بستان و ببر.

پس از آن رو به فرزندانش کند و گوید: به خدا قسم! من دوستدار و حامى شما بوده‏ام، چه چیزى از من نزد شماست؟ آنان پاسخ دهند که ما تو را به قبرت رسانیم و در آن بپوشانیم.

بالأخره رو به عملش کند و گوید: به خدا قسم! من از تو رو گردان بوده و تو را بر خود دشوار و سنگین مى‏یافتم، پس بگوى که چه چیز از من نزد تو است؟ عملش جواب دهد: من با تو در قبر و در روز رستاخیز، قرین و همدم خواهم بود تا اینکه بر پروردگارت عرضه گردیم.

حال اگر او ولىّ خدا بوده باشد، کسى نزد او آید که خوش چهره‏ترین و خوش‏بوترین و خوش جامه ترین افراد باشد و بدو گوید: بشارت ده به فَرَوْحٌ وَرَیْحانٌ وَجَنَّتُ نَعیمٍ⁽⁵³⁾ حقیقتاً به بهترین منزلگاهها وارد گشته‏اى.

آن ولىّ خدا پرسد تو کیستى؟ او پاسخ دهد: من عمل صالح توأم. و سپس در حالى که [آن ] شخص را مخاطب قرار مى‏دهد مى‏گوید: پس تو از دنیابه بهشت رخت بربند. وبعد، از غسل دهنده و حامل وى مى خواهد که در کار او تسریع کنند.

هنگامى که او وارد قبر خویش مى‏گردد، دو ملک نزد او آیند. اینها بازرسان قبرند، موهاشان را به دنبال خویش همى کشند و با دندانهاشان زمین را وارسى کنند. صداهاشان همچون رعد و چشمانشان چون برق است. از او پرسند بگو پروردگارت کیست؟ پیغمبرت کیست و دینت چیست؟

او گوید: اللَّه پروردگار من است و محمد (صلى الله علیه و آله) پیغمبرم و اسلام نیز دینم. به دنبال آن، دو ملک مزبور براى وى دعا کنند که خداوند او را در هرچه دوست مى‏دارد ثابت گرداند. و این همان گفته خداست که:یُثَبِّتُ‏اللَّهُ الَّذین امَنُوا بِالْقَوْلِ الثَّابِتِ فِى الْحَیوةِ الدُّنْیا⁽⁵⁴⁾.

بعد از این، آن دو ملک، فضاى قبر او را تا آنجا که چشمانش یارى دهد باز نمایند و براى او درى به بهشت بگشایند و بدو گویند: با آسودگى خاطر همچون جوانى مرفّه بیارام. و این همان سخن خداست که:اَصْحابُ الْجَنَّةِ یَوْمَئِذٍ خَیْرٌ مُسْتَقَرّاً وَاَحْسَنُ مَقیلاً⁽⁵⁵⁾.

و اگر شخص نسبت به پروردگارش دشمن بوده باشد، کسى نزد او آید که از بد لباس‏ترین و بدبوترین خلق خدا بوده و به او گوید: بشارت ده به:فَنُزُلٌ مِّنْ حَمیمٍ * وَتَصْلِیَةُ جَحیمٍ⁽⁵⁶⁾ و از غسل دهنده و حامل او مى‏خواهد که او را معطل سازند. هنگامى که وارد قبر شود، بازرسان قبر نزد او آیند و کفنهایش را از اوبرگیرند و به او گویند: بگو پروردگارت کیست، پیغمبرت کیست و دینت چیست؟ او پاسخ دهد: نمى‏دانم.

به دنبال آن، بازرسان بدو گویند: ندانسته‏اى و هدایت نگشته‏اى. و با گرز آهنین خویش چنان بر وى ضربت وارد سازند که همه جنبندگان زمین از آن بهراسند مگر جن و انس.

سپس درى از آتش به روى او بگشایند و بدو گویند: بخواب در بدترین وضع و شرایطى (که تصورش را نتوانى کرد) و او از شدّت ضیقى و تنگى همچون نیزه وسرنیزه خواهد شد، تا بدانجا که مغزش از میان ناخنها و گوشتش بیرون زند. و خداوند مارها و عقربها و حشرات زمین را بر وى مسلّط گرداند تا اینکه بدنش را نیش زنند. این وضع ادامه خواهد یافت تا اینکه خداوند او را از قبرش برانگیزد. وى نیز همواره به خاطر سختى وضعى که در آن قرار دارد، از خداوند مى‏خواهد که قیامت برپا گردد.

مؤلف گوید: عبارت: و این همان گفته خداست که:یُثَبِّتُ‏اللَّهُ الَّذین امَنُوا... که در حدیث فوق آمده بود، اشاره به این آیه از قرآن دارد:

اَلَمْ تَرَکَیْفَ ضَرَبَ‏اللَّهُ مَثَلاً کَلِمَةً طَیِّبةً کَشَجَرَةٍ طَیِّبَةٍ اَصْلُها ثابِتٌ وَفَرْعُها فِى‏السّماءِ * تُؤْتى اُکُلَها کُلَّ حینٍ بِاِذْنِ رَبِّها وَیَضْرِبُ‏اللَّهُ اْلاَمْثالَ لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ یَتَذَکَّرُونَ * وَمَثَلُ کَلِمَةٍ خَبِیثَةٍ کَشَجَرَةٍ خَبیثَةٍ اجْتُثَّتْ مِنْ فَوْقِ اْلاَرْضِ مالَها مِنْ قَرارٍ یُثَبِّتُ‏اللَّهُ الَّذینَ امَنُوا بِالْقَوْلِ الثَّابِتِ فِى الْحَیوةِ الدُّنْیا وَفِى اْلآخِرَةِ وَیُضِلُ‏اللَّهُ الظَّالِمینَ وَیَفْعَلُ‏اللَّهُ مایَشاءُ⁽⁵⁷⁾.

در این آیات، خداوند بیان داشته است که نوعى از کلمات داراى اصل و ریشه محکم و ثابت هستند و در هر زمانى ثمرات خویش را عرضه مى‏دارند. خدا چنین کلماتى را به «پاک» وصف نموده. و در جاى دیگر نیز فرموده است این کلمات به سوى او بالا مى‏روند و عمل صالح هم آنها را صعود مى‏دهد تا اینکه به آسمان رسند.

همچنین فرموده است:مَنْ کانَ یُریدُ الْعِزَّةَ فَلِلَّهِ الْعِزَّةُ جَمیعاً ⁽⁵⁸⁾ و سپس طریق وصول بدان را ذکر نموده:اِلَیْهِ یَصْعَدُ الْکَلِمُ الطَّیّبُ وَالْعَمَلُ الصَّالِحُ یَرْفَعُهُ⁽⁵⁹⁾.

خداوند در طىّ آیات فوق، روشن ساخته است که مؤمنین را در دنیا و آخرت به این کلمات پاک محکم، ثابت مى‏گرداند. قول و کلام، به اعتبار «نیّت» و «اعتقاد» شخص، به ثبات و افاده ثبات، متصف مى‏گردد. در آخرت وضع طورى است که یا انسان به واسطه «قول ثابت» تثبیت مى‏گردد و یا به خاطر «عدم قول ثابت» مى‏لغزد و گمراه مى‏شود. و چون در آنجا اختیار و یا تساوى دو شق سعادت و شقاوت وجود ندارد نتیجتاً ثبات و تثبیت کلام تنها با سؤال و مؤاخذه، مورد پیدا مى‏کند. با تدبر نمودن در مطلب، امر روشن مى‏گردد.

از طرف دیگر، خداوند خبر داده است که این قول ثابت و پاک، در همه هنگام، به اذن پروردگارش،ثمره و منافع خویش را مى‏دهد. نتیجتاً از آیه مى‏توان فهمید که در هر زمان و مکانى این چنین منافعى از آن برگرفته مى‏شود و بنابراین در هر زمان و مکانى سؤال وجود دارد.

در این آیه شریفه، معانى بسیار دیگرى نهفته است.

از این که حضرت صادق (علیه السلام) به آیه فوق تمسک نمود، مى‏توان چنین استنباط کرد که خداوند برزخ را تتمه حیات دنیا قرار داده است. حقیقت امر نیز، این است که از جهتى مى‏توان برزخ را تتمه حیات دنیوى دانست.

عبارت: و این همان سخن خداست که:اَصْحابُ الْجَنَّةِ ... که در حدیث آمده بود، اشاره به این آیه از قرآن دارد:وَقالَ الَّذین لا یَرْجُونَ لِقاءَ نالَوْلا اُنْزِلَ عَلَیْنَا الْمَلائِکَةُ اَوْ نَرى‏ رَبَّنا لَقَدِ اْستَکْبَرُوا فى اَنْفُسِهِمْ وَعَتَوْا عُتُوّاً کَبیراً * یَوْمَ یَرَوْنَ الْمَلائِکَةَ لا بُشْرى‏ یَوْمَئِذٍ لِلْمُجْرِمینَ وَیَقُولُونَ حِجراً مَحْجُوراً * وَقَدِمْنا اِلى‏ ما عَمِلُوا مِنْ عَمَلٍ فَجَعَلْناهُ هَباءً مَنْثُوراً * اَصْحابُ الْجَنَّةِ یَوْمَئِذٍ خَیْرٌ مُسْتَقَرّاً وَاَحْسَنُ مَقیلاً⁽⁶⁰⁾.

این آیات که در ضمن صریحترین آیات نیز هستند، راجع به برزخند. و مراد از «مقیل»» در آیه فوق همان خواب قبل از ظهر است. البته پر واضح است که در بهشتِ قیامت خوابى وجود ندارد و برزخ با اینکه در آن از خوابهاى دنیوى سراغى نیست، با این حال نسبت به قیامت همچون خواب است به بیدارى. و به همین دلیل خداوند در مورد روز رستاخیز، مردم را به «قیام» وصف نموده است.

و نیز به همین دلیل است که حضرت در حدیث فوق، وضع رابه همین ترتیب وصف کرده بود که براى شخص مرده درى به بهشت باز مى‏گردد و بدو گفته مى‏شود که به آسودگى بخواب و یا درى به جهنم و گفته مى‏شود که در بدترین شرایط بخواب. این مضمون با وجود این که در بسیارى از روایات وجود دارد با این حال هیچ‏کدام صراحتاً نگفته‏اند که شخص مرده وارد بهشت مى‏گردد بلکه همگى مى‏گویند درى از بهشت به روى او گشوده مى‏شود و او منزل خویش را در آن مى‏بیند و از آنجا نسیم شادى بر وى مى‏وزد و به او گفته مى‏شود که به آسودگى بخواب، خوابى همچون عروس.

اگر خواننده به یاد داشته باشد، این حدیث ازحضرت باقر (علیه السلام) قبلاً گذشت که وقتى در مورد «موت» از او سؤال شد، حضرت پاسخ داد:«مرگ همان خوابى است که هرشب به سراغتان مى‏آید، با این تفاوت که مدّت آن طویل‏تر است و شخص از آن بیدار نخواهد شد مگر در روز قیامت».

بنابراین، برزخ هیچ نیست مگر نمونه و مثالى از قیامت و این گفته حضرت (علیه السلام) که فضاى قبر او تا آنجا که بینائیش یارى دهد، گسترده مى‏شود،تلمیح زیبا و ظریفى است به همین مطلب. چه مثال، چیزى نیست مگر همان حدّى ازممثّل که انسان درک مى‏کند و ماوراى بینائى چشم، شى‏ء قابل درکى وجود ندارد.

مراد ازاین سخن خداوند که:یَوْمَ یَرَوْنَ الْمَلائِکَةَ لا بُشْرى‏ ... اولین روزى است که آنها ملائکه را مى‏بینند،به قرینه این گفته‏شان که:لَوْلا اُنْزِلَ عَلَیْنَاالْمَلائِکَةُ و همچنین این دیدار در برزخ صورت مى‏گیرد و هم آنجاست که بشارت و عدم بشارت تحقق مى‏یابد.

از «متوسّطین» مؤاخذه به عمل نمی آید

تا آنجا که آیه فوق دلالت مى‏کند، تنها مؤمنین و ظالمین هستند که مورد مؤاخذه و سؤال قرار می گیرند و آیه نسبت به وضع مستضعفین و متوسطین، سکوت اختیار کرده است. از روایات نیز چیزى در همین حد استفاده می شود.

در «کافى» از ابى‏بکر حضرمى نقل کرده است که ابوعبداللَّه (علیه السلام) فرمود: «در قبر تنها از کسانى سؤال و مؤاخذه خواهد شد که داراى ایمانى محض و یا کفرى محض باشند و دیگران به حال خود رها خواهند گشت».

اخبار دیگرى که به این مضمون باشند، بسیار زیاد و به حد استفاضه است. مثلاً در تفسیر قمى به‏طور مستند از ضریس الکناسى نقل شده است که:«به ابى‏جعفر (علیه السلام) گفتم: فدایت گردم! (به من بگویید) کسانى که موحدند و به پیامبرى محمد (صلى الله علیه و آله) اقرار دارند، لکن گناهکارند و امامى ندارند و ولایت شما را نمى‏شناسند، وضعشان چگونه است؟ فرمود: اینها در گورشان باقى خواهند ماند. حال اگر عمل صالحى داشته باشند و از آنها عداوتى (نسبت به ما اهل‏بیت) آشکار نگشته باشد، براى آنها راهى به بهشتى که در مغرب است، گشوده خواهد شد و از آنجا برایشان نسیم فرح خواهد وزید تا اینکه در روز قیامت خداوند خویش را ملاقات کنند. و خداوندِ آنها را به خاطر نیکیها و بدیهایشان مورد حساب و مؤاخذه قرار دهد. اینان کسانى هستند که وضعشان موقوف به امر خداست.

مستضعفین، ابلهان، اطفال و فرزند مسلمانان که به حد بلوغ نرسیده‏اند نیز چنین وضعى دارند».

حضرت (علیه السلام) با عبارت:«... موقوف به امر خداست» اشاره به این سخن خدا دارد که:وَاخَرُونَ مُرْجَوْنَ لِاَمْرِاللَّهِ اِمَّا یُعَذِّبُهُمْ وَاِمَّا یَتُوبُ عَلَیْهِمْ وَاللَّهُ عَلیمٌ حَکیمٌ⁽⁶¹⁾.

بالجمله همه انسانها مگر مستضعفین و کسانى که بدانان ملحقند، به خاطر اعمالشان مورد سؤال و مؤاخذه قرار مى‏گیرند و به دنبال آن یا منعّم مى‏گردند و یا معذّب. ما در آینده به همین مطلب باز خواهیم گشت.

تجسّم ارواح در برزخ‏

مفید در «امالى» خود از حضرت صادق (علیه السلام) نقل کرده است که:«هنگامى که خدا روحى را قبض مى‏نماید، آن روح را به شکلى همانند آنچه که در دنیا داشته، به بهشت مى‏فرستد. این ارواح در آنجا مى‏خورند و مى‏نوشند و هنگامى‏که شخصى بر آنان وارد مى‏گردد، آنها را به همان شکلى که در دنیا داشته‏اند مى‏شناسد».

و در «کافى» از «ابى‏وّلاد خیاط» نقل شده است که او به حضرت صادق (علیه السلام) مى‏گوید:«فدایت گردم! مردم چنین روایت مى‏کنند که ارواح مؤمن در چینه‏دان پرندگان سبز رنگى است که در اطراف عرش الهى هستند».

حضرت فرمود:«مؤمن نزد خدا محترمتر از آن است که روحش را در چینه‏دان پرنده‏اى قرار دهد ولکن این هست که خداوند آن روح را در بدنى همچون بدنهاى خودشان قرار مى‏دهد».

در «کافى» همچنین از امام صادق (علیه السلام) نقل شده است که:«ارواح به همان شکل جسدهاشان بر درختى در بهشت قرار مى‏گیرند، همدیگر را مى‏شناسند و از یکدیگر راجع به افراد مى‏پرسند و هر زمان که روحى از ارواح نزدشان مى‏آید به هم مى‏گویند: رهایش کنید چه او اکنون از نزد هول و هراسى عظیم سر رسیده است. سپس از او مى‏پرسند فلانى چه کرد؟ اگر پاسخ گوید او را زنده ترک گفته‏ام، امیدى بدو بندند و اگر پاسخ دهد که او مرده است، گویند: ها! فرو افتاد، فرو افتاد (یعنى در جهنم)».

چنین معنایى در اخبار بسیار آمده که البته همگى در مورد مؤمنین بخصوصه است. اما راجع به وضع کافر، به زودى صحبتش خواهد شد.

دیدار مُردگان با خانواده‏هاشان‏

در «کافى» از حضرت صادق (علیه السلام) نقل شده است که:«شخص مؤمن پس از مرگش از خانواده خویش دیدار مى‏کند و در مورد وضع آنها، آنچه را که از آن مسرور گردد، بیند و آنچه را که از آن اندوهناک شود، بر او مخفى ماند».

و نیز در «کافى» از حضرت صادق (علیه السلام) نقل شده که:«هیچ مؤمن و کافرى نیست که در هنگام ظهر نزد خانواده خویش حاضر نگردد. وقتى مؤمن خانواده‏اش را در حال انجام اعمال صالح مى‏بیند، خداوند را حمد گوید و وقتى کافر، خانواده خویش را در حال انجام اعمال صالح ببیند بر آنان غبطه خورد».

در «کافى» از اسحق بن عمّار نقل شده است که:«از ابى‏الحسن اوّل (علیه السلام) پرسیدم آیا شخصى که از دنیا رفته خانوداه خویش را دیدار مى‏کند یا نه؟ حضرت فرمود: آرى. سپس پرسیدم چند وقت به چند وقت؟ حضرت فرمود: بنا به منزلتى که نزد خدا دارد، هر هفته، هر ماه یا هر سال. بعد پرسیدم به چه شکلى نزد خانواده‏اش حضور مى‏یابد؟ پاسخ داد: به صورت پرنده‏اى لطیف که بر دیوار خانه‏شان فرود آید و بر آنان مشرف گردد و هرگاه که آنان را در خیر و خوبى بیند، در شادى و سرور شود و هرگاه که آنان را در سختى و حاجتى بیند، غمگین و اندوهناک گردد».

روایاتى که به این مضمون باشد بسیار است و مؤلّف معتقد است که تصوّر نمودن شخص به صورت پرنده‏اى لطیف، از باب تجسم ارواح است.

مضمون و معنایى را که در روایت فوق وجود دارد ممکن است بتوان به نحوى از این سخن خدا فهمید که:

وَلا تَحْسَبَنَّ الَّذین قُتِلُوا فِى سَبیلِ‏اللَّهِ اَمْواتاً بَلْ اَحْیاءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ یُرْزَقُونَ * فَرِحینَ بِما اتاهُمُ‏اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ وَیَسْتَبْشِرُونَ بِالَّذینَ لَمْ یَلْحَقُوا بِهِمْ مِنْ خَلْفِهِمْ اَلاَّ خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَلاهُمْ یَحْزَنُونَ * یَسْتَبْشِرُونَ بِنِعْمةٍ مِنَ‏اللَّهِ وَفَضْلٍ وَاَنَ‏اللَّهَ لا یُضیعُ اَجْرَا الْمُؤْمِنینَ⁽⁶²⁾

مراد از «استبشار» دریافت بشارت و شادمان گشتن به آن است. و عبارت یَسْتَبْشِرُونَ بِنِعْمةٍ ... توضیح و بیان همان عبارت:وَیَسْتَبْشِرُونَ بِالَّذینَ لَمْ یَلْحَقُوا است. بنابراین، این آیات مى‏رسانند که کشته شدگان در راه خدا ازاین که افراد خانواده‏شان را در نعمت و فضل و انتفاى خوف و حزن مى‏بیند، خوشحال و شادمان مى‏گردند. و نیز مى‏رسانند که بازماندگان این افراد، عمل صالح انجام مى‏دهند و چون خداوند اجر مؤمنین را ضایع نمى‏گرداند، نیکیهاى آنان را به حساب مى‏آورد و از بدیهایشان درمى‏گذرد و برکات خویش را بر آنان افاضه مى‏نماید. کشته شدگان، همه اینها را مى‏بینند.

این آیه نیز در معنا شبیه آیه فوق است:وَقُلِ اعْمَلُوا فَسَیَرىَ‏اللَّهُ عَمَلَکُمْ وَرَسُولُهُ وَالْمُؤْمِنُونَ وَسَتُرَدُّونَ اِلى‏ عالِمِ ِلْغَیْبِ وَالشَّهادَةِ فَیُنَبِّئُکُمْ بِما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ⁽⁶³⁾.

مصاحبت شیطان با دوستانش در قبر

«کافى» از ابى‏بصیر و او نیز از امام صادق (علیه السلام) (در مورد مؤاخذه بازرسان قبر) نقل کرده است:«هنگامى که شخص میّت کافر باشد، این دو ملک بازرس به او مى‏گویند: این شخصى که در میان شماست کیست؟ و کافر پاسخ مى‏دهد: نمى‏دانم. در این هنگام او را با شیطان تنها مى‏گذارند».

در حدیث دیگرى از بشیرالدّهان، همان معنا آمده است. همچنین عیّاشى در تفسیرش از محمد بن مسلم و او نیز از حضرت باقر (علیه السلام) این روایت را نقل کرده است.

در حقیقت این همان سخن خداست که:وَمَنْ یَعْشُ عَنْ ذِکْرِ الْرَّحْمنِ نُقَیِّضُ لَهُ شَیْطاناً فَهُوَ ... تا آنجا که:حَتَّى اِذا جاءَنا قالَ یالَیْتَ بَیْنى وَبَیْنَکَ بُعْدَ الْمَشْرِقَیْنِ فَبِئْسَ الْقَرینُ⁽⁶⁴⁾.

باید دانست عالم برزخ از عالم دنیا به مراتب وسیعتر است؛ زیرا «مثال» گسترده و بزرگتر از جسم مادّى است و حتماً خواننده معنایى از «مادّه» را که قبلاً گذشت، به یاد دارد. بنابراین، آنچه که در کتاب و سنت در مورد برزخ آمده است، تنها کلیّاتى است که براى نمونه آورده شده‏اند نه توضیح و تشریح کامل مطلب.

نکته دیگرى که باید دانست این است که در بسیارى جاها در اخبار، زمین به عنوان محلّى براى بهشت و آتش برزخ و نیز محلّى براى دیدار اموات با خانواده‏شان و غیره، تعیین گشته است. این چنین تعیینى حمل بر این مى‏شود که علقه مادّى عالم ارواح به طور کامل قطع نمى‏گردد. و حقیقت امر نیز چنین است، همانطور که گذشت.

در برخى از اخبار آمده است که بهشتِ برزخ در «وادى‏السلام» و آتش آن در «وادى برهوت» و صخره بیت‏المقدّس، محل اجتماع ارواح است.

در روایات دیگرى آمده است که ائمه، ارواح را در مکانهاى مختلفى مشاهده کرده‏اند. چنین مطلب در مورد کرامات اولیاى صالح بیش از حد حصر نقل گشته است. همه این مطالب، امور ممکنه‏اى هستند که کاشف از نوعى علقه ارواح به خاطر شرافت مکان یا زمان وضع است.

«پاورقی ها در سایت مزبور موجود است»